ارزیابی لاین های موتانت پیشرفته برنج (Oryza sativa L.) طارم محلی با استفاده از تجزیه علیت و عامل ها

سابقه و هدف: با توجه به اهمیت غذائی برنج و همچنین افزایش جمعیت، ایجاد لاین‌های جدید برنج و به دنبال آن گزینش برای بهبود عملکردآنها ضروری است. شناسائی اثرات مستقیم و غیر مستقیم صفات مؤثر بر عملکرد دانه موجب تسهیل در یک گزینش موفق می‌شود. با توجه به اهمیت عوامل پنهانی در شکل‌گیری صفات و تأثیر آنها بر عملکرد دانه، لزوم تعیین مسیر‌های برهمکنش اجزای عملکرد بر عملکرد دانه جهت بهبود در برنامه‌های اصلاحی، شناخت روابط داخلی بین صفات و تعیین مهم‌ترین صفات مرتبط با عملکرد دانه در گزینش لاین‌های موتانت پیشرفته طارم محلی این پژوهش انجام شد. مواد و روش‌ها: تعداد 12 لاین موتانت پیشرفته طارم محلی به همراه ارقام طارم هاشمی، ندا و طارم محلی در دو منطقه ساری و تنکابن در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی 1395 مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفات اندازه‌گیری شده شامل روز تا 50 درصد گلدهی، روز تا رسیدن کامل دانه، ارتفاع بوته، تعداد پنجه بارور، طول خوشه، تعداد دانه پر و پوک در خوشه، وزن هزار دانه ، طول و عرض دانه، نسبت طول به عرض دانه، طول و عرض برگ پرچم، نسبت طول به عرض برگ پرچم و عملکرد دانه بودند. از طریق رگرسیون گام به گام متغیرهای مستقلی که اثر ناچیزی بر روی متغیر تابع داشتند حذف گردید و برازش بهترین مدل انجام شد. تجزیه علیت برای تعیین آثار مستقیم و غیر مستقیم صفات مورد بررسی بر عملکرد دانه محاسبه گردید، همچنین به منظور توجیه و تفسیر بهتر روابط داخلی بین صفات و شناخت عوامل پنهان از تجزیه به عامل‌ها استفاده شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد عملکرد دانه با صفات وزن هزار دانه (*354/0 و *304/0 به ترتیب در منطقه ساری و تنکابن) و تعداد پنجه بارور(**627/0 و **442/0) همبستگی مثبت و معنی دار و با ارتفاع بوته (*300/0- و **501/0-)همبستگی منفی و معنی دار داشت که در واقع بیان می‌کند ژنوتیپ‌های پاکوتاه با تعداد پنجه و وزن هزار دانه بیشتر عملکرد دانه بیشتری دارند. بر اساس نتایج تجزیه علیت مشخص شد که در منطقه ساری بیشترین اثر مستقیم به ترتیب مربوط به صفات تعداد پنجه بارور (613/0)و روز تا رسیدگی کامل (242/0) بودند، بنابراین ژنوتیپ‌های دیررس‌تر با تعداد پنجه بارور بیشتر، عملکرد دانه بیشتری خواهند داشت. در منطقه تنکابن ارتفاع بوته (452/0-) در جهت عکس و روز تا رسیدگی کامل دانه(431/0)در جهت مثبت بیشترین تأثیر را بر صفت عملکرد داشتند و ژنوتیپ‌‎های پاکوتاه‌تر و دیررس‌تر عملکرد بیشتری را نشان دادند. بر اساس تجزیه به عامل‌ها در منطقه ساری، پنج عامل انتخاب شدند که در مجموع بیش از 77 درصد تغییرات عملکرد را توجیه کردند که عامل اول مرفو-فنولوژی، عامل دوم خوشه و اجزای آن، عامل سوم تولید دانه، عامل چهارم اندازه دانه و عامل پنجم به عنوان اندازه برگ پرچم نامگذاری شدند. در منطقه تنکابن چهار عامل شناخته شدند که بیش از 70 درصد تغییرات عملکرد را توجیه کردند که عامل اول به عنوان ویژگی دانه و فنولوژی، عامل دوم به همراه عامل چهارم، مرفولوژی و اجزای تولید دانه و عامل سوم به عنوان تولید دانه و دیررسی نامیده شدند نتیجه‌گیری: ضرائب مسیر نشان داد که صفت روز تا رسیدگی کامل دانه،افزایش تعداد پنچه بارور و کاهش ارتفاع بوته کارائی بیشتری داشتند و در برنامه‌های به نژادی می‌توانند به عنوان شاخص گزینش مورد استفاده قرار گیرند. بر اساس نتایج حاصل از تجزیه به عامل‌ها مشخص شد که انتخاب برای افزایش عملکرد دانه، افزایش دوره رشد رویشی و افزایش تعداد پنجه بارور در لاین‌های موتانت مورد بررسی به طور همزمان امکان-پذیر می‌باشد.